به اعتقاد روانشناسان حوزه کودک و نوجوان دوره نوجوانی به سنین بین ۱۲ تا ۱۸ سالگی اطلاق می‌شود و بلوغ عاطفی و جسمانی نیز در این سن اتفاق می‌افتد از طرفی سن تکلیف برای دختران ۹ سالگی و برای پسران ۱۵ سالگی تعیین شده است؛ در عین حال طبق احکام فقهی از طرف مراجع عظام تقلید، این سن برای دختران و پسران کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی خاصی که دارد، به‌نوعی اعلام شده تا سلامت آن‌ها را به مخاطره نیندازد.
بنابر آنچه تاکنون گفتیم دختران پیش از آغاز دوره نوجوانی مکلف می‌شوند و این امر آن‌ها را با چالش‌های متعددی روبرو می‌کند؛ ضعف و یا ناتوانی قوای جسمانی، نداشتن آمادگی روحی و روانی و بی‌توجهی والدین نسبت به آماده‌سازی فرزندشان پیش از رسیدن به سن تکلیف از جمله چالش‌های زمان آغاز تکلیف دختران است.
برای درک بهتر این موضوع، به سراغ خانواده‌ها رفتیم و مواجهه با چالش‌های زمان آغاز تکلیف دختران و روزه‌داری چند دهه متفاوت را بررسی کردیم.
یک مادر از نسل دهه چهل به خبرنگار ایکنا گفت: داشتن یک خانواده مذهبی و متدین در رشد و تربیت دینی من بسیار مؤثر بود و هنگامی که هم‌سفره‌گی اعضای خانواده که از من بزرگتر بودند را در افطار و سحرهای ماه مبارک رمضان می‌دیدم علاقه و اشتیاق به روزه گرفتن در من به وجود آمد.
وی افزود: پیش از رسیدن به سن تکلیف با توجه به تعاریف والدین و برادران بزرگترم درباره روزه گرفتن و فواید جسمانی آن آگاهی پیدا کردم و در اولین سال مکلف شدنم تمام روزه‌ها را به صورت کامل گرفتم و روز آخر ماه مبارک رمضان پدرم که طلاساز بود، یک انگشتر عقیق که نام من روی آن حک شده بود به‌عنوان هدیه برای من ساخت.
این مادر از نسل دهه چهل اظهار کرد: آن زمان، ماه رمضان در روزهای بلند، گرم و طاقت‌فرسای تابستان بود و روزه گرفتن برای یک دختر ۹ ساله مشکلات و سختی‌های خاصی را به همراه داشت، با وجود همه خستگی و تحمل تشنگی و گرسنگی در آن سال اما احساس خوب خاطرات آن دوران همیشه در ذهنم ماندگار شده‌است.
یک خانم کارمند متولد دهه شصت به خبرنگار ایکنا گفت: ماه رمضان و روزه گرفتن از کودکی برای من حال و هوای خاصی داشت و این علاقه به روزه گرفتن سبب شد تا در پنج سالگی اولین روزه کله‌گنجشکی‌ام را بگیرم و از کلاس اول ابتدایی با میل و علاقه خودم و توانایی جسمانی بالایی که داشتم روزه کامل گرفتم.
وی با اشاره به اینکه خانواده‌ام مخالف روزه گرفتن من پیش از آغاز سن تکلیف بودند، افزود: من به عشق و علاقه هم‌سفره‌گی در سحرهای ماه مبارک رمضان در منزل عموی بزرگم و بازی کردن با بچه‌های فامیل در حیاط خانه‌مان بعد از افطار روزه می‌گرفتم.
این خانم دهه شصتی که دارای دو فرزند است، بیان کرد: تصمیم برای روزه گرفتن یا نگرفتن فرزندانم پیش از آغاز سن تکلیف بر عهده خودشان است و من به‌عنوان مادر قائل به روزه گرفتن فرزندانم پیش از رسیدن به سن تکلیف نیستم و پس از رسیدن به سن تکلیف نیز اگر توانایی جسمانی نداشته باشند اجازه نمی‌دهم روزه بگیرند.
وی ادامه داد: اشتیاق بسیاری از بچه‌های نسل جدید اعم از دهه هشتادی‌ها و نودی‌ها نسبت به انجام فریضه‌های الهی از جمله روزه به مراتب نسبت به نسل‌های پیش از آن‌ها کمتر است و علت اصلی آن اعتیاد به فضای مجازی است؛ اغلب آن‌ها بدون نظارت والدین و تا پاسی از شب مشغول گوشی و فضای مجازی هستند و برای خوردن وعده سحری به سختی بیدار می‌شوند؛ علاوه بر آن، افطار و سحرهای ماه رمضان بیشتر محدود به محیط خانواده شده است، بنابراین نسل جدید مانند هم‌نسل‌های من، تجربه و لذت دورهمی‌های افطار و سحرهای ماه مبارک رمضان را لمس نمی‌کنند.
با یک دختر دهه هفتادی هم‌صحبت شدیم و به ما گفت: علی‌رغم اینکه خانواده‌ام مذهبی و متدین هستند اما هیچ وقت برای من از سلاح «تحکم» یا «اجبار» برای انجام تکالیف الهی استفاده نکردند و با دیدن عبادات آن‌ها از جمله نماز خواندن یا روزه گرفتن نسبت به انجام این فریضه‌های الهی در کودکی ترغیب شدم.
وی افزود: سال اولی که مکلف شدم به علت نداشتن توانایی جسمانی کافی، تنها موفق به گرفتن پنج روز روزه از ماه مبارک رمضان شدم و خانواده‌ام برای اینکه سلامتی من به خطر نیفتد اجازه روزه گرفتن به من را نمی‌دادند.
این دانشجوی دانشگاه آزاد قم تصریح کرد: آن چیزی که در نهایت احساس تعلق خاطر داشتن به ماه رمضان را در من ایجاد کرد تعامل، همراهی و صبوری خانواده‌ام برای انجام تکالیف الهی من بود که شاید در سال‌های ابتدایی مکلف شدن، قادر به انجام تمام آن‌ها نبودم.
وی ادامه داد: اگر نسبت به تربيت دينی من خشک و بدون انعطاف عمل می‌کردند شايد هيچ وقت علاقه به روزه گرفتن و ماه مبارک رمضان و ساير واجبات الهی در من شکل نمی‌گرفت. بنابراين، از نظر بنده، سخت‌گیری‌ها و تحکم در تربیت دینی نوجوان به اندازه بی‌توجهی و رهاکردن آن‌ها مذموم و ناپسند است.
حورا یک دختر ۹ ساله که به تازگی مکلف شده به خبرنگار ایکنا گفت: من امسال با تشویق خانواده‌ام و رسیدن به سن تکلیف از ابتدای ماه رمضان روزه گرفتم چون احساس می‌کنم بزرگ شده‌ام.
این دختر ۹ساله ادامه داد: روزهایی که روزه‌ام را به خاطر ضعف شدید و بی‌حالی می‌خورم احساس گناه می‌کنم، اما پدرم که خودش روحانی است به من می‌گوید دخترم چون بدن تو خیلی ضعیف است و دکتر هم این را گفته اشکالی ندارد؛ وقتی روزه به ضرر تو باشد خداوند راضی نیست به بدنت آسیب بزنی، اما باید در وعده سحری غذاهای مقوی بخوری تا بتوانی روزه‌ات را بگیری.
حورا گفت: هنگامی که روزه‌ام را می‌گیرم وقت افطار پدرم مرا تشویق می‌کند و جایزه من سر سفره افطار، گرفتن اولین لقمه از دست‌های مهربان‌ترین بابای دنیا است.
پدر این دختر ۹ ساله در ادامه صحبت‌های دخترش به خبرنگار ایکنا از قم، گفت: ما از هفت سالگی دخترم شب‌هایی که علاقه داشت او را برای سحری بیدار می‌کردیم و سر سفره افطار هم او را صدا می‌زدیم و امسال با علاقه خودش و زمینه‌سازی سن تکلیفش در سال‌های قبل، خودش به روزه گرفتن و سن مکلف شدنش آگاه بود.
وی ادامه داد: به نظر بنده خانواده‌ها باید از سال‌های قبل فرزندانشان را برای روزه گرفتن و سن تکلیف آماده کرده و آن‌ها را تشویق کنند و سخت‌گیری و اجبار را حتما کنار بگذارند، چراکه نتیجه‌ای از آن نمی‌گیرند.
این پدر ۴۰ ساله گفت: باید با فرزند خود صحبت کرده و به او بیاموزیم که در این ماه، مهمان خدا هستیم و برای هر سختی که تحمل کنیم، پاداشی بزرگتر در راه است؛ باید او را تشویق کنیم که اراده‌اش را تقویت کند اما نه با زور و اجبار بلکه با محبت و تشویق.
وی ادامه داد: خداوند وقتی تکلیف دختران را در این سن قرار داده حتما این توانایی را در آن‌ها دیده و نباید این را به دختران تلقین کرد که تو نمی‌توانی؛ مگر در مواردی که فرزند ما واقعا از نظر قوای بدنی ضعیف است.
معصومه احمدی، استاد جامعةالزهرا(س) در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا از قم در خصوص روزه اولی‌ها، گفت: خداوند در آیه ۱۸۳ سوره مبارکه بقره فرمودند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد روزه بر شما مقرر شده است همان‌گونه كه بر كسانى كه پيش از شما بودند مقرر شده بود باشد كه پرهيزگارى كنيد»؛ روزه بر شخص مکلف واجب است اما مانند واجبات دیگر دارای قیود و شروط است.
استاد جامعةالزهرا(س) گفت: در احکام شرعی هم آمده است که دختر پس از اتمام ۹ سالگی مکلف به انجام واجبات و ترک محرمات می‌شود و پسر هم پس از پایان ۱۵ سالگی و یا بروز آثار بلوغ، یکی از واجباتی که مکلف باید انجام دهد روزه است؛ اگر خانواده یقین پیدا کند روزه برای سلامت فرزندشان ضرر معتنابهی دارد، روزه بر او واجب نیست و اگر خانواده یقین نداشته باشد ولی احتمال ضرر می‌دهد می‌تواند روزه را امساک کند و اگر در این موارد یعنی یقین به ضرر و یا احتمال ضرر شک دارد او را به چهار فرسخی ببرند تا روزه‌اش را امساک کند.
احمدی با اشاره به اینکه یک دختر ۹ ساله در این سن به بلوغ عقلی و فکری رسیده است، بیان کرد: اگر خداوند حکمی را بر شخصی واجب می‌کند توانایی انجام آن حکم را نیز به او می‌دهد خداوند خالق قادر متعال بهتر از ما به ویژگی‌های جسمی و روحی انسان‌ها آگاه است و اینکه برخی والدین اذعان دارند فرزند ۹ ساله آن‌ها نمی‌تواند روزه بگیرد، یک تلقین بیهوده است مگر در موارد نادر.
احمدی در خصوص وظایف والدین در راستای آماده‌سازی کودکان و نوجوانان برای روزه گرفتن و انس با احکام و موازین اسلامی، اظهار کرد: کمک کردن کودک در آماده‌سازی افطار و سحر در ماه مبارک رمضان اشتیاق کودکان و نوجوانان را به روزه گرفتن زیاد می‌کند.
وی ادامه داد: در برخی مواقع والدین به فرزندشان اجازه بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان را نمی‌دهند اما مستحب است که والدین در صورتی که خود فرزندان علاقه‌مند باشند، حتی پیش از رسیدن به سن تکلیف، آن‌ها را برای تجربه هم‌سفره‌گی در سحرهای ماه رمضان در کنار خانواده بیدار کنند تا عشق و محبت روزه گرفتن در دل او ایجاد شود.
این کارشناس حوزه خانواده و فرزندپروری یادآور شد: برخی از والدین برای مراعات حالات روحی فرزند خویش دلسوزی می‌کنند و او را بیدار نمی‌کنند، اما واقعیت این است والدین متدین که قصد فراهم‌سازی زمینه روزه گرفتن فرزند خویش را دارد، باید از دو تا سه سال قبل از تکلیف او را برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان آماده کند.
احمدی با بیان اینکه آماده کردن فرزند برای روزه گرفتن دستور اسلام است، اظهار کرد: والدین می‌توانند فرزندان دختر خویش را از سنین ۷ تا ۸ سالگی به اندازه‌ای که توان دارند، به روزه گرفتن تشویق کنند؛ اما زمانی که تشنگی و گرسنگی بر آن‌ها چیره شد، افطار کنند تا اینکه عادت و توان روزه گرفتن را پیدا کنند.
وی افزود: والدین فرزندان خویش را به سمت انجام واجبات از جمله روزه گرفتن تشویق کنند، اما انجام تکالیف الهی را منوط به شروط خاص نکنند برای مثال بعضی از والدین، دادن هدیه به بچه را مشروط به (مثلا روزه گرفتن ) می‌کنند و کودک به عشق و علاقه آن جایزه روزه می‌گیرد که این اشتباه است، بلکه بهتر آن است زمانی که فرزندشان روزه گرفت برای او هدیه‌ای بگیرند تا او به واجبات الهی ترغیب شود.
این کارشناس مذهبی ادامه داد: والدین می‌توانند برای آمادگی روحی و جسمانی فرزند خویش به او انگیزه داده و تکلیف را یک نعمت بزرگ بدانند و به فرزندانشان در مورد این نعمت بزرگ تبریک گفته، به آن‌ها شخصیت داده و بزرگ شدن آن‌ها را شاکر باشند و از این بابت اظهار نگرانی نکنند؛ هم‍چنین لازم است والدین چندماه پیش از آغاز ماه مبارک رمضان زمینه‌های تغذیه‌ای فرزند را فراهم نموده و او را تقویت کنند.
وی با اشاره به لزوم مدارا کردن والدین و معلمان با روزه اولی‌ها، گفت: برخی از مدارس استان قم امکان آموزش آفلاین را در طول یک ماه مبارک رمضان فراهم کردند تا دانش‌آموزان با آرامش بیشتر در این ایام به روزه وعبادات و درس بپردازد .
احمدی اظهار کرد: ماه رمضان ماه بندگی خداست از این رو باید رمضان را برای فرزندان زیبا جلوه دهید تا احساس خوشایندی در آن‌ها ایجاد شود و بهتر است آغاز ماه مبارک رمضان را جشن بگیرند.
وی با بیان اینکه افطار و سحرهای ماه مبارک رمضان در خانواده باید بر اساس ذائقه روزه اولی‌ها باشد، گفت: والدین هنگامی که بچه‌ها احساس ضعف و گرسنگی و تشنگی می‌کنند، ضمن همدردی با فرزندانشان به آنان آرامش دهند.
احمدی در پایان از تمامی والدین درخواست کرد فرزندان خود را در انجام این فریضه الهی یاری کرده و در این راه صبوری واستقامت داشته باشند.
گزارش از: محدثه نعیمی‌فرد