به گزارش مبشرین به نقل از خبرگزاری مهر، علیاکبر قیصری: سابقه تعزیه در جم در همان زمانی که تعزیه در اوج عظمت و رونق خود بود، یعنی در اواسط دوران ناصری در حدود سالهای ۱۲۸۰ ه. ق. تا ۱۲۸۵ ه. ق. در مسافرتی که محمد علی خان جمی متوفی ۱۲۹۹ ه. ق. به شیراز داشت با مراسم تعزیه از نزدیک آشنا شد.
محمد علی خان پریشان تاکید داشت که این مراسم را با تمام جزییاتش در جم به اجرا در آورد و این شد که در سال بعد نسخهخوانهایی از شیراز به جم دعوت کرد و این گروه شیرازی چندین سال باهزینه وی در جم به اجرای مراسم تعزیه پرداختند، این مراسم با استقبال زیاد مردم جم روبرو شد، به طوری که بعد از آشنایی مردمان جم با این مراسم، خود به ایفای نقشهای تعزیه پرداختند.
از ویژگیهای تعزیه جم که به آن عظمت و جلوهای خاص داده است، برگزاری میدانی آن است؛ یعنی بر خلاف بیشتر نقاط کشور که تعزیه در تکیه یا سالن و بر روی سن اجرا می شود، این آیین در جم در میدانی وسیع به اجرا در می آید، در ابتدا امام و اهل بیت سوار بر اسب وارد صحنه می شوند و آن گاه اشقیا نیز به همان صورت سواره وارد می شوند. در قسمت هایی از تعزیه، تعزیه خوان ها سوار بر اسب به تاخت و تاز می پردازند و صحنه هایی از نبرد عاشورا را در ذهن تماشاگر تداعی می کنند.
نسخهها نسل به نسل منتقل شد
وحید ایاز فعال فرهنگی و اجتماعی جم در گفتوگو با خبرنگار مهر بیان داشت: علم تعزیه از جمله از زمان مرحوم محمدعلی خان جمی باقی مانده و تا به حال نیز از آن استفاده می شود این علم بسیار زیبا و باشکوه است.
وی اظهار داشت: در زمانی که محمد علی خان جمی عزمش بر اجرای مراسم تعزیه در جم جزم شد برای خرید پاره ای از ملزومات تعزیه و زیارت ارباب بی کفنش سیدالشهدا (ع) به عتبات می رود، در این سفر تعدادی از اعیان و اشراف جمی خان بزرگ را همراهی می کردند، از جمله این ملازمان سید با کرامت مرحوم آقا سید علی اسیری بود که چون آوازه سیادت و کرامتش را نزد خان بازگو می کنند ایشان را به جم دعوت می کند، در همین سفر به پیشنهاد آقا سید علی، علم بزرگی را برای تعزیه می خرند.
ایاز خاطرنشان کرد: در نسخههای تعزیه جم بنابر آنچه بزرگان جم نقل میکنند بیشتر نسخ تعزیه جم را جناب محمد علی خان از مرودشت و بعضی هم از شیراز جمعآوری و استنساخ کرده است، به تحقیق نسخههای تعزیه جم از قدیمیترین نسخههای تعزیه کشور است که تاکنون به همان سبک و سیاق قدیم باقی مانده است و هیچ گونه تغییری درآن به وجود نیامده است.
وی تصریح کرد: در زمانهای گذشته که وسایل نوشتاری امروزی و کپی نبود عدهای برای حفظ این نسخهها مرتب نسخهها را بازنویسی میکردند و بدین وسیله این میراث گرانبها نسل به نسل به دست ما رسانیدهاند.
این فعال فرهنگی ابراز داشت: اگر چه عقیده بر این است که در مراسم تعزیه جم و نسخ آن هیچ گونه دخل و تصرفی صورت نگرفته؛ اما بنابر آنچه مرحوم حسین یوسفی متوفی ۱۳۶۷ ه. ش. در دستنوشتههای خود در سایتآیینهی جم نقل کرده است، بزرگان جم که اغلب صاحب ذوق و آشنا به آرایههای بدیع ادبی بوده اند، بسیاری از اشعار تعزیه را از شکل عامیانه و ساده به صورت اشعاری نغز و ادبی در آوردهاند. از جملهی این بزرگان مرحوم حاج حسین خان جمی متوفی ۱۳۲۶ ه. ق.است که با حفظ اصل موضوع اشعار تعزیه را از صنایع بدیع ادبی سرشار نموده و بدین گونه باعث استحکام ادبی آنها شده است.
وحید ایاز اظهار داشت: مجالس تعزیه در جم در زمان محمد علی خان و علی اکبر خان و حاج حسین خان حدود ۷۲ مجلس تعزیه در جم به اجرا در میآمده است که به علل زیادی، بسیاری از این مجالس و نسخههای آن از میان رفته است؛ بسیاری از نسخهها به علت بیتوجه زیر آوار ماند و پوسید و همچنین در سال ۱۳۴۰ ه. ق که ناصر خان قشقایی به جم حمله کرد بسیاری از وسایل و ادوات و نسخههای تعزیه نیز به غارت میرود این عوامل موجب شد که از میان بیش از ۷۰ مجلس قدیم تعزیه، فقط ۱۳ مجلس باقی بماند که از جملهی آنها میتوان به تعزیه دههی اول محرم و تعزیه ورود اهل بیت به کوفه و نیز تعزیه شهادت موسی بن جعفر (ع) اشاره کرد. اما تعزیه ماه صفر که در سالهای اخیر در جم اجرا میشود با همت حاج محمد حسین خطیب و هیئت تعزیه از علامرودشت و شیراز و مرودشت جمعآوری شده است.
وی اظهار داشت: با نگاهی به تعزیه جم و دقت در مقامهای آن متوجه میشویم که دقیقاً بر اساس دستگاههای موسیقی اصیل ایرانی است و تعزیهخوان جمی بدون اینکه مقامها رابه نام بشناسد، آنها را به خوبی و زیبایی اجرا میکند. اولیاخوانها معمولا در دستگاههای چهارگاه و شور و ماهور و نوا میخوانند اما اشقیاخوانها معمولاً ساده میخوانند.
ایاز تصریح کرد: در این میان امام هم در تعزیه جم با مقامی ساده میخوانند، البته نقل میکنند که تا زمان احمد خان جمی که ایفاگر این نقش در تعزیه بوده است، امام نیز با همان مقام علی اکبر و قاسم میخوانده؛ ولی به علت مشکلی که در حنجره ایشان (احمد خان ) به وجود آمده ایشان این سبک خواندن را برای نقش امام انتخاب کرد.
فعال فرهنگی و اجتماعی جم به نقش نسخه گردان در تعزیه پرداخت و گفت: بی شک از مهم ترین عوامل در اجرای یک تعزیه موفق وجود فهرست گردانی زبده می باشد. این که کسی تصور کند هر شخصی که سوادی دارد می تواند تعزیه را کارگردانی کند یک تصور نادرست است؛ چرا که یک نسخه گردان موفق به کسی می گویند که علاوه بر داشتن سواد اولا بتواند تشخیص دهد که چه کسی می تواند چه نقشی را ایفا کند، دوما به تمامی مقامات و آداب تعزیه وقوف کامل داشته باشد؛ یعنی بداند که هر قسمت از اشعار یک نسخه با چه مقامی باید خوانده شود.
وی افزود: نسخه گردان باید با دقت زیاد تمام ابعاد تعزیه از لباس و حرب گرفته تا نحوه ایستادن و نشستن نسخه خوان را زیر نظر داشته باشد و اگر همه این عوامل در کنار چالاکی در شخصی فراهم بود می توان گفت که او یک نسخه گردان موفق است.
وی به راوی در تعزیه جم اشاره کرد و گفت: شخصیتی که از اول انقلاب به مجموعه تعزیه جم اضافه شده راوی یا مجری است، اگرچه در زمان به وجود آمدن تعزیه، چنین نقشی در تعزیه نبوده ولی در حال حاضر به عضوی کلیدی مبدل شده است؛ طوری که عدم وجودش کاملا محسوس می باشد، راوی باید به تمامی ابعاد تعزیه مسلط باشد، تمام شخصیت ها را بشناسد و به صحنه های تعزیه آگاهی کامل داشته باشد. علاوه بر این باید اشراف کاملی بر تاریخ داشته باشد تا بتواند در هنگام نیاز، توضیحات تکمیلی را در مورد هر صحنه از تعزیه در اختیار تماشاگر قرار دهد.
فعال فرهنگی و اجتماعی جم به نقش تعزیه در اتحاد و همدلی مردم جم پرداخت و گفت: همان طور که میدانیم در زمان قدیم در جم نیز به سان دیگر نقاط کشور درگیریهای قومی بوده است و بسیاری از بزرگان و رؤسای طوایف جم با هم اختلاف داشتهاند؛ اما به محض شروع ماه محرم، دشمنیها را کنار گذاشته و برای بهتر برگزار شدن تعزیه متحد میشدند؛ به طوری که انگار هیچ اختلافی در میان نبوده است، با صلح و صفا نسخهخوانی میکردهاند و همه آنها تلاش داشتند که این مراسم را بهتر از سال قبل اجرا کنند. نقل میکنند که هر سال قبل از شروع محرم متولی حسینیه مقدس شاهنشین با نامه به سران طوایف جم اطلاع میداده است که نیروهای خود را برای اجرای تعزیه آماده کنند.
وی افزود: این صلح و صفا و دوستی در ماه محرم دلیلی جز نیت خالص واقف تعزیه یعنی مرحوم محمد علی خان بزرگ و نیز اعتقاد پاک و خالص مردم جم به ساحت سیدالشهدا(ع) ندارد.
وحید ایاز خاطر نشان کرد: نقش تعزیه بر زندگی مردم جم بی بدیل است و در زمانهای قدیم که گرفتاریهای مردم به سان امروز زیاد نبوده است؛تعزیه جزیی جداناشدنی از زندگی مردم بود، یعنی هم عوامل تعزیه و هم مردم به عنوان تماشاگر روز شماری و لحظهشماری میکردند که محرمی بیاید و تعزیهای برگزار شود.
این فعال فرهنگی و اجتماعی جم اظهار داشت: نسخهخوانان تعزیه که اکثرا هم از طبقه اعیان و اشراف جم بودهاند، چنان در تعزیه و نقشی که میخواستهاند ایفا کنند شبقته و غرق میشوند که فراموش میکنند در حال ایفای نقش هستند، مثلاً نقل میکنند که مرحوم عبدالوهاب چنان در نقش شمر قرار میگرفت که خود را شمر بن ذی الجوشن فرض میکرد.
ایاز تاکید کرد: تماشاگران تعزیه هم چنان محو تعزیه میشدند که آنچه را که میدیدند واقعیت فرض میکردند و به امید ثواب با سنگ بر اشقیا میزدند و یا در لحظه شهادت امام پشت بر صحنه میکردند و استدلالشان چنین بود که امام حسین (ع ) در حال شهادت است و ما نگاه کنیم؟
وی افزود: بسیاری از اشعار و اصطلاحات تعزیه ورد زبان مردم جم شده است و در زندگی عادی خود به کار میبرند و اینها همه نشان از عجین شدن تعزیه با روح وجان مردم جم دارد.
وحید ایاز در بخش دیگری از صحبت های خود به لباس در تعزیه جم پرداخت و گفت: در تعزیه جم لباسها برگرفته از لباسهای قدیم این منطقه بوده است .لباس امام که بر اساس روایات، خز مصری بوده، زرد، عمامه و شال ایشان سبز و بر روی لباس عبا میپوشد. اهل بیت، شال و عمامهی سبز میپوشند. شمر معمولاً لباسی قرمز رنگ و ابن سعد فرمانده لشکر با لباس فاخر عربی در صحنه ظاهر میشوند.
این فعال فرهنگی و اجتماعی جم تصریح کرد: تعزیه جم از روز اول محرم تا روز تاسوعا، عصرها اجرا میشود؛ ولی روز عاشورا و شبیهخوانی شهادت امام (ع) صبح به جرا در میآید. معین البکا که همان نسخهگردان تعزیه است و نیز نسخهخوانها، در ایام تعزیه، هر روز، صبح، در محفلی (حسینه شاه نشین ) گرد آمده و به مقابلهی نسخهها میپردازند،برای نگهداری بهتر این نسخهها در پایان تعزیه هر روز، آنها را در هم میپیچند.
ایاز خاطر نشان کرد: در زمانهای قدیم برای خون از ریشهی درخت بادام استفاده میکردند، بدین صورت که آب ریشهی بادام را گرفته و غلیظ میکردند و همچنین برای نقش شیر از پوست آهو یا بز استفاده میکردند و برای سر شیر کدو به کار میبردند،واز جمله وسایلی که مرحوم محمد علی خان بزرگ برای تعزیه آورده و تا به حال مانده است، علم بزرگی است که گویا چوب آن را از عتبات آوردهاند، این علم از روز نخست در دست سید علی علمدار متوفای(۱۳۰۹ه.ق) جد سادات علمداری جم بوده و تا به امروز در این خاندان باقی مانده است. در همان سالها جناب خان تعدادی سر چوبی هم از شیراز آورده بود که در سال ناصرخانی (۱۳۴۰ه.ق) به همراه خیلی از ادوات تعزیه به غارت رفت و از آن میان فقط یک سر کوچک متعلق به علی اصغر(ع) مانده است.
این فعال فرهنگی جم به مکانهای تعزیه اشاره کرد و گفت: اینکه اولین بارتعزیه در کدام نقطهی جم برگزار شده است، معلوم نیست، آنچه مشخص است حیاطی قدیمی که تا چهل سال قبل تعزیه در آن اجرا میشده و موسوم به فضای شبیه بوده، که از زمانهای قدیم به عنوان مکان برگزاری تعزیه شناخته میشده است.
وی افزود: گویا این حیاط که متصل به دوخاران بوده متعلق به مرحوم زکی شاعر(متوفای ۱۳۳۷ه.ق) شهیر جمی بوده است و در روز عاشورا هم که نیازمند به مکان بزرگتری برای سوارکاری بودهاند، از بوستان جام جم یا بوستان خواجه احمدی استفاده میکردند.
ایاز بیان داشت: از دیگر مکانهای تعزیه میتوان به زمین گاراژ که متعلق به مرحوم علی منوچهری بوده است اشاره کرد، پس از آن تعزیه به مکانی که در حال حاضر میدان امام حسین (ع) است منتقل میشود و پس از آن نیز به زمینی در حوالی ادارهی پست جم انتقال مییابد و پس از مدتی چون در آنجا کار ساخت و ساز شروع میشود زمین فعلی تعزیه (بوستان جام جم) را برای این مراسم در نظر میگیرند.
وحید ایازبه مخارج تعزیه جم از ابتدا تا به امروز پرداخت و گفت: از روزی که جناب محمد علی خان تعزیه را بنیان گذاری کرد تا حدود چهل سال قبل مخارج تعزیه از راه موقوفات خان تأمین می شده است، این موقوفات شامل باغ، نخل و مزرعه می شد، بزرگ ترین وقف مرحوم محمد علی خان پریشان جمی ،مزرعه حسین آباد جم تأمین کننده بسیاری از هزینه های تعزیه بوده است، مخارج تعزیه که شامل تهیه لباس، ادوات حرب و تدارک نهار عوامل تعزیه است از همین راه تأمین می شده است، تا اینکه در گذر زمان قنات ها یکی پس از دیگری خشکید و باغ و بوستان ها نیز از بین رفت. پس از انقلاب که دیگر منبع درآمدی برای تعزیه نمانده بود هیئت تعزیه هزینه و مخارج این مراسم را بر عهده داشت، از دهه هفتاد به بعد چندین سال آقای اکبر پریشان خرج و مخارج تعزیه را بر عهده گرفت و در حال حاضر نیز علاوه بر ایشان آقای افشین پریشان ادامه دهنده راه نیاکان و بزرگان قوم و قبیله خویش است.
وی به آوای تعزیه درجم اشاره کرد و گفت: یکی از مختصات بسیار جذاب در تعزیه جم استفاده از ساز سرنا است، این ساز با آهنگ و نوایی منحصر به فرد در ابتدا و انتها و نیز در فواصل تعزیه نواخته می شود، به علاوه به همراه ساز از نقاره هم استفاده می شود که زیبایی ساز را دو چندان می کند. موسیقی تعزیه به سبکی است که در هنگامه نبرد حماسی می شود و گاهی هم که صحنه تراژدیک است موجبات حزن و اندوه تماشاگر را فراهم می آورد.
فعال فرهنگی و اجتماعی جم در گفتوگو با خبرنگار مهر با اشاره به سابقه طولانی تعزیه در جم گفت: از زمانی که در این شهر تاریخی مکتبخانه وجود داشته، تعزیه خوانی نیز برگزار شده است،از آن زمان تا کنون هرساله در ایام محرم مراسم سنتی تعزیه خوانی در شهر جم برگزار می شود که در سالهای اخیر گردشگران داخلی بسیاری را به خود جلب کرده است.
علی بابایی افزود: در ایام دهه اول محرم مراسم تعزیه خوانی در این شهر همه روزه از ساعت ۱۴ تا ۱۷ در زمین پریشان برگزار میشود و در روز عاشورا (از ساعت ۹ تا ۱۲ ) برگزار میشود.
وی تصریح کرد: نماز ظهر عاشورا نیز در میدان تعزیه خوانی جم بعد از برگزاری این مراسم برگزار می شود.
بایایی خاطرنشان کرد: معمولا در روزهای تاسوعا و عاشورا که تعطیل هم هست، جمعیت کثیری از گردشگران برای دیدن مراسم تعزیه خوانی سنتی به شهر جم میآیند.
وی با بیان اینکه تماشاچیان این مراسم در روزهای تاسوعا و عاشورا به بیش از پنج هزار نفر میرسد افزود: هر سال نسبت به سال قبل باشکوه تر و منظم تر برگزار میشود.و بازیگران هنر سنتی تعزیه همگی از اهالی شهر جم هستند.
علی بابایی در پایان گفت: با توجه به اینکه شهرستان جم به دلیل آب و هوای مساعد یکی از شهرستان های مهاجر پذیر کشور و درواقع ایران کوچک محسوب می شود و استقبال از مراسم تعزیه خوانی جم بسیار خوب است.
منبع:
مبشرین|پایگاه خبر قرآنی و معارف اسلامی
لینک مستقیم :
http://mobasherin.ir/shownews.aspx?id=36388